Lissitzky, schakel tussen Oost en West

door Piet van Bragt

Jean Leering wijst in zijn inleiding op de tentoonstelling van 1966[i] op de tegengestelde attitudes die er bestaan tussen Moskou en  Petersburg. Moskou is volstrekt on-Europees, terwijl Petersburg het venster op Europa is. Deze spagaat is kenmerkend voor het kunstenaarschap van Lissitzky.

Na een mislukt toelatingsexamen voor de academie in Petersburg vertrekt hij naar Duitsland om in Darmstadt aan de Polytechnische Hochschule een opleiding tot architect te volgen. Hier krijgt hij onder leiding van zijn docent Joseph Maria Olbricht liefde voor de techniek van het vak en voor de functie van ruimtelijkheid. Beide aspecten zullen voor de rest van zijn leven bepalend zijn voor zijn kunst. Vanuit Darmstadt maakt hij reizen door Europa, hij bezoekt Italië en bestudeert de meesters van de renaissance. In 1914 studeert hij af en reist via Zwitserland, Italië en de Balkan terug naar Rusland waar hij in Moskou als architect gaat werken. De invloed van Chagall wordt belangrijk. Later, in een vervolgstadium, zal hij Chagall opvolgen in Vitebsk.

In 1914 breekt de revolutie uit. Lissitzky schaart zich volledig achter de doelstellingen van Lenin. Gedurende zijn hele leven zal hij een overtuigd communist blijven en de centrale gedachte blijven aanhangen dat collectiviteit verre te verkiezen is boven individualiteit. Een mooie illustratie daarvoor is onder andere zijn ontwerp voor lichtgewicht meubilair dat hij maakte voor communale woningen. Vooral zijn vouwbed is een goed voorbeeld voor de constructivistische filosofie. Het bleek een uitstekend instrument te zijn om de echtelijke relaties van het bourgeois gezin te ondermijnen.[ii] Het vertrek van Chagall en Kandinsky naar Europa wordt wel eens vergeleken met het contact dat Lissitzky had in Europa. Het verschil is dat Lissitzky overtuigd blijft van de communistische boodschap. Bij Kandinsky en Chagall ligt dat duidelijk anders.

Eind 1921 wordt Lissitzky als een soort culturele ambassadeur naar Berlijn gezonden. Hij krijgt de opdracht om contacten te leggen met belangrijke personen uit het culturele leven. Waarschijnlijk is de opzet van de Russische overheid dat na de zes jarige blokkade van Rusland, er grote behoefte was om de relatie met Duitsland weer aan te knopen. Lissitzky krijgt nu de kans om de toonaangevende kunstenaars in Europa te ontmoeten. Al snel maakt hij kennis met onder andere Kurt Schwitters, Hausmann, Grosz, van Doesburg, Arp en Moholy-Nagy. De ideeën van het Russische suprematisme komen zo in aanraking met ontwikkelingen in Europa. Vooral de ontmoeting met Van Doesburg is voor hem een eyeopener. De ontdekking dat de ideeën van De Stijl en het suprematisme onverwachts nauw verwant zijn, moet een openbaring geweest zijn. 

El Lissitzky, Van 2 kwadraten

Ze besluiten samen te gaan werken, wat onder andere resulteert in het beeldverhaal ‘Van 2 kwadraten’ in het blad ‘De Stijl’. Maar er zijn ook inhoudelijk verschillen in hun opvattingen. In het suprematisme speelt de ruimtelijkheid een essentiële rol, bij De Stijl domineert de tweedimensionale vlakheid. Maar wat betreft het gebruik van kleur vinden zij elkaar. Kleur moet materieel en concreet zijn en het illusionisme opheffen. Van Doesburg ontmoet Lissitzky in 1922 op het internationale kunstenaarscongres en zegt hierover: ‘Wanneer we het kind bij de naam zullen noemen, moeten we de internationale van het kwadraat uitroepen’ Lissitzky antwoordde: ‘juist, dat is het nieuwe geloof. Ik ben alleen bang dat “men” het (vierkant) weer als symbool  zal gaan zien, evenals het kruis, maar voor mij is het een teeken of sein waardoor zich het universeele laat samenvatten’.[iii]

De contacten met Oud, Arp en Schwitters moeten nog besproken worden. Uiteindelijk zal blijken dat de rol van Lissitzky als verbindingsman tussen oost en west cruciaal is.

 

---

[i] El Lissitzky, Eindhoven 1965, inleiding Jean Leering pag. 8 - 15

[ii] Orlando Figes, Natasja’s Dans, pag. 438

[iii] C. Blotkamp e.a, De vervolgjaren van De Stijl 1922-1932, Amsterdam/Antwerpen 1996, pag. 23