Overweldigd door schoonheid.

door Piet van Bragt

Olympia, timpaan van de tempel van Zeus

Het is al weer veel jaren geleden dat ik in Olympia de geëxposeerde resten van de timpaan van de tempel van Zeus mocht zien. Ik denk er nog regelmatig aan terug en  de ervaring van toen heeft voor mij nauwelijks zijn intensiteit verloren. Ik weet nog dat mijn hartslag onverwachts versnelde en dat de emotie die mij overviel me desoriënteerde. Ik werd duizelig en moest gaan zitten. Leerlingen  die ik begeleidde tijdens onze reis door Griekenland keken me verbaasd aan en vroegen of het wel goed met me ging. Pas nu weet ik wat er met mij gebeurde: ik werd overweldigd door schoonheid! Want stel je voor, je loopt een museumzaal binnen nadat je al twee weken constant in aanraking komt met kunst uit de Griekse oudheid. Je verwachting is op dat moment  niet echt hoog gespannen. Er is een soort verzadigingsproces opgetreden. Even hiervoor liep je nog tussen de resten van de tempel van Zeus en gaf je uitleg over de trommels van de zuilen die als dominostenen zich tussen het gras uitstrekken. En dan, ineens,  sta je in een zaal met de resten van de sculpturen die eens de timpaan van de tempel van Zeus vulden. Elk onderdeel van de beelden heeft opnieuw zijn gerechtigde plaats in het geheel teruggekregen waardoor een hallucinerend surrealistisch beeld ontstaat. pure pop-art! Nergens in Griekenland werd ik zo intens getroffen door een kunstwerk. Was het die onverwachte confrontatie met de magnifieke antieke beeldhouwkunst en het onverwachte verband dat ik gevoelsmatig zag tussen het feit dat antieke en moderne sculptuur de millennia overbrugden? Of was de vermoeidheid na dagen van intensief reizen en educatie mede de oorzaak?

Stendhal

Tot ik de column van Bianca Stigter in haar bundel Per ongeluk Expres las over haar ervaring met haar liefde voor Monet. Daar las ik voor het eerst wat het Stendhal- syndroom betekende. De 19e eeuwse auteur Henri-Marie Beyle (1783-1842), bekend onder het pseudoniem 'Stendhal', beschrijft hoe hij als 34 jarige in de Santa Croce kathedraal in Florence de fresco's van Giotto zag wat een overdreven sterke emotionele impuls opleverde.

‘Ik raakte in extase door het idee dat ik in Florence was, vlakbij de grote meesters wier praalgraven ik had gezien. Verzonken in de overpeinzing van sublieme schoonheid, bereikte ik het emotionele punt waarop men hemelse gewaarwordingen ervaart. Toen ik de Santa Croce verliet, had ik hartkloppingen. Het leven vloeide uit me weg. Ik liep, maar was bang dat ik zou vallen.’

Stendhal was niet de enige die slachtoffer van het syndroom werd. Nadat Stendhal  over zijn ervaring schreef bleken er honderden mensen te zijn die dezelfde ervaringen ondervonden. Vooral in de de Galeria degli Uffizi in Florence registreerde men veel  bezoekers die leden aan de door hen genoemde 'Toeristenziekte'. In 1979 vond de Italiaanse psychiater Dr. Graziella Magherini van het  Santa Maria Nuova-ziekenhuis in Florence het opmerkelijk dat vooral in Florence dit verschijnsel zichtbaar was, symptomen van onder andere tijdelijke paniekaanvallen en schijnbare waanzin die soms twee of drie dagen duurde. Ze las toevallig het verslag van Stendhal en besloot dit syndroom naar hem te vernoemen. Tussen 1977 en 1986 nam zij 106 gelijksoortige gevallen op in haar ziekenhuis.  Hieronder waren veel Amerikanen die na het visuele contact met beroemde schilderijen of sculpturen hevig geëmotioneerd werden. Angst en psychotische stoornissen die bij de slachtoffers zichtbaar werden konden volgens haar terug geleid worden tot 'een latente mentale of psychiatrische stoornis die zich manifesteert als een reactie op schilderijen van veldslagen of andere meesterwerken.'

In 2009 beschreef Dr. Timothy Nicholson in het British Medical Journal Cas Reports de paranoïde psychose van een 72 jarige na een bezoek aan Florence.

 “Terwijl hij op de Ponte Vecchio-brug stond, het deel van Florence dat hij het meest graag wilde bezoeken, kreeg hij een paniekaanval en werd ook waargenomen dat hij na verloop van tijd gedesoriënteerd raakte. Dit duurde enkele minuten en werd gevolgd door bloemrijke ideeën over vervolging, waarbij hij werd gevolgd door internationale luchtvaartmaatschappijen, het afluisteren van zijn hotelkamer en meerdere referentie-ideeën. Deze symptomen verdwenen geleidelijk in de loop van de volgende 3 weken ".

Hans Holbein, Het lichaam van de dode Christus

De Braziliaanse neuropsycholoog Edson Amâncio onderzocht de literaire werken van Fjodor Dostojevski en emotie van schrijver viel hem op in het fragment waarin  Dostojevski het schilderij van de dode Christus van Hans Holbein beschreef. Amâncio beweerde dat er bewijs bestond dat ook Dostojevski aan het Stendhalsyndroom leed.

Momenteel vindt in Italië een verder onderzoek plaats waarin bezoekers  van het Palazzo Medici Riccardi in Florence systematisch worden onderzocht door hun hartslag, bloeddruk en ademhalingsfrequentie te registreren.

Grappig is echter het tegenovergestelde effect dat de Amerikaanse blogger John Perreault  beschrijft: het MoMAsyndroom. Hij schrijft over het teleurstellende effect dat bezoekers in het MoMA ervaren als zij bekende kunstwerken die zij alleen van reproducties kennen in het echt zien. Zij bemerken dat die werken dan ontzettend tegenvallen, omdat ze groter, kleiner, minder glanzend, minder glad zijn en ook niet zo goed zichtbaar zijn omdat er altijd veel mensen voor staan.

De laatste maal dat in het van Abbemuseum het grote doek Schüttbild van Hermann Nitsch werd getoond kwam ik in gesprek met een bezoekster die sterk geëmotioneerd op het kunstwerk reageerde.  Hoe kan een schilderij vroeg zij zich af, dat niet meer laat zien dan een grote uiteenspattende rode verfvlek op ruwe jute, zo indringend zijn?  Is het de actie die uit het werk straalt? Of laat het iets zien van onderliggende aanwezige emoties die iedereen heeft maar die niet direct met name te duiden zijn? En activeert die impliciete emotie bij de kijker een zelfde emotionele ervaring?

Kunst blijkt niet zomaar te definiëren als iets rationeels dat slechts aan een spijker aan de muur hangt, zoals een criticus ergens zegt. Kunst kan een dermate grote emotionele kracht zijn dat eventuele latente psychische patronen geactiveerd worden die tot het beschreven Stendhalsyndroom kunnen leiden.  Mijn eigen ervaring in Olympia roept nu bij mij wel enkel vragen op, maar ik ben toch verheugd dat de emotie ook deel van mijn psychische patroon kan uitmaken.

Het laatste woord geef ik aan de Belgische kunstenaar Oscar Jespers die met enige humor de emotie weet te relativeren:"

  "Er zijn twee zaken waarover ge niet spreekt, dat zijn kunst en de liefde, die moet ge bedrijven."

Zie ook de opening
scene van de film La Grande Belezza, waarin een Japanse toerist letterlijk door de schoonheid wordt overweldigd en neerstort.

klik hier:La Grande Belezza