* Matisse ,Elsworth Kelly en Tolstoi
Even een paar gedachten over tekeningen en speciaal die van Matisse en Elsworth Kelly. Ook hier zien we dat kleine
fragmentarische elementen kunnen uitgroeien tot een volledig beeld.
Een tekening kan ontstaan door waarneming, maar is daar altijd een vertaling van. Een tekening kan nooit het gehele waargenomen beeld vertalen. En terzijde moet opgemerkt worden dat ook waarneming onderhevig is aan subjectiviteit. De waarneming van een object door verschillende individuen verschilt in detail. Zowel kleur, vorm als perspectief wordt beïnvloedt door persoonlijke neurologische en psychische factoren. De tekeningen die Matisse en Elsworth Kelly van planten hebben gemaakt zijn hiervan een voorbeeld. De lijnen moeten het leven van de door hen getekende planten vasthouden. Dat is een hele opgave voor één lijn, want deze werkwijze hanteren beide kunstenaars. Slechts één lijn omcirkelt het waargenomen beeld, slechts de contour van de waarneming is ontstaan op het papier. Dat betekent dat de kijker het beeld van de kunstenaar zelf van inhoud moet voorzien, waardoor de kijker onderdeel kan worden van een creatief proces tussen hem en het kunstwerk.
 |
| Elsworth Kelly, Grape leaves 1 |
Vooral bij Kelly is de vorm uiteindelijk belangrijker dan de inhoud van de waarneming. Matisse daarentegen speelt in eerste instantie meer met de vorm. Het potlood aarzelt soms als hij tekent, de lijn is niet definitief, terwijl dat bij Kelly overduidelijk wel is. Matisse zoekt niet naar de definitieve vorm, maar blijft aarzelen. Hij tekent al denkend een lijn. Hij observeert tijdens het werk de mogelijkheden die het onderwerp hem biedt. Vandaar dat de soms wat zoekende lijn op een verslag van een ontdekkingstocht lijkt. Meestal had hij zijn motief niet duidelijk voor ogen. Er waren zelfs momenten dat hij de plant met de ogen dicht tekende, of vanuit zijn geheugen. De vorm had dan meer de illusie van een bewegingsbeeld. Bij Matisse is het een spel, maar bij Kelly is dat spelelement niet bepalend. Zijn tekeningen ontstaan uit directe geordende waarneming. Ze vertonen net als zijn schilderijen een wetmatig karakter. Kelly's tekeningen verliezen hun scherpte als hij details toevoegt, want de tekening is voor hem een abstrahering van een figuratie waarin het detail geen plaats kan hebben. Zodra het beeld door detaillering figuratie wordt, verliest het beeld aan concentratie en scherpte. Bij Kelly is de ratio een voorwaarde om zijn bloemvormen te kunnen creëren, bij Matisse is dat het gevoel en is de emotie meer leidinggevend. De tekening die bij hen ontstaat suggereert een geheel, maar geeft slechts via een beperkt onderdeel van het geheel de kans om het grote geheel te kunnen bedenken.
 |
| Matisse |
Matisse wil uiteindelijk niet de emotie die hij voelde tijdens het scheppingsproces overbrengen op de kijker, maar de sfeer van het geheel. Hij wil een geheel van de situatie scheppen op het papier of het doek, waarin elk onderdeel even belangrijk is om uitdrukking te geven aan dat wat hem op dat moment bezielt. In 1908 schrijft hij in het Franse tijdschrift Notes d' un Peintre het volgende:
'Expressie is voor mij niet te vinden
in de hartstocht die van een gezicht afstraalt of die blijkt uit een of ander
heftig gebaar. Zij ligt in de hele sfeer van mijn schilderij - de plaats die
door de figuren wordt ingenomen, de ledige ruimte om hen heen, de verhoudingen
- alles speelt een rol. Compositie is de kunst om op een decoratieve wijze de
verschillende elementen die de schilder gebruikt om zijn gevoelens uit te
drukken, te rangschikken. In een schilderij zal elk afzonderlijk onderdeel
zichtbaar zijn en die plaats innemen die ons het meest geschikt voorkomt, een
voornaamste plaats of een secundaire. Alles wat in dat schilderij geen nut
heeft, is daarom schadelijk. Een kunstwerk impliceert een harmonisch geheel:
elk overbodig detail zal in de geest van de toeschouwer een plaats innemen van
een of ander detail dat van wezenlijk belang is.'
Dit
standpunt lijkt in contrast te staan met het beroemde standpunt dat Tolstoi inneemt als hij het wezen van de kunst
beschrijft.
'Het in
zichzelf oproepen van een gevoel dat men eens ervaren heeft, en dit, wanneer
men het weer in zichzelf heeft wakker gemaakt, vervolgens door middel van
beweging, lijnen, kleuren, klanken of in woorden uitgedrukte vormen zodanig
over te dragen, dat anderen het gevoel ervaren - dat is het waarmee de kunst
zich bezig houdt.'[1]
En dan volgt
hieruit natuurlijk:
'Kunst is menselijke werkzaamheid. Zij bestaat
hieruit, dat een mens bewust, met behulp van uiterlijke tekenen, op anderen
zijn aandoeningen overbrengt en dat de anderen erdoor worden aangeraakt en ze
eveneens zelf beleven.' (…) 'omdat zij ons in staat stelt, de vreugde van
anderen te smaken, de smart van anderen mee te voelen en de zielen te
verenigen.'
'Waarmee Tolstoi volgens hem het ware wezen van de
kunst beschrijft.
Er is een
grote overeenstemming tussen Tolstoi en Matisse te ontdekken. Kortweg kan men dat communicatie
noemen. Maar dat wil niet zeggen dat de emotionele inhoud die de kunstenaar in
zijn kunstwerk ervaart één op één op de toeschouwer wordt overgebracht. De
fysische reactie die het kunstwerk in de toeschouwer opwekt zal zich beperken
tot een ervaring van ritme, harmonie, samenhang. De daarbij behorende emotie is
verschillend van die emotie die de kunstenaar in zijn werk wil uitdrukken. De
toeschouwer herkent facetten van de emotionele inhoud en kan zijn bewondering
of verwondering daarover uitspreken. Kunst ervaren is dus niet congruent aan
kunst scheppen. Dat zijn twee verschillende toestanden. Aristoteles bedoelde dat ook toen hij opmerkte dat het
doel van toneel is om de gevoelens te zuiveren. Kunst draagt gevoel over en de
ontvanger toont daarvoor begrip. En dat is precies het bruggetje tussen de
opvattingen van Tolstoi en Matisse. Tolstoi wil alleen overdragen aan iedereen.
Maar dat betekent dat zijn kunst begrijpelijk moet zijn, ook voor iedereen! Dat
heeft repercussies voor de kwaliteit als de kunstuiting voor iedereen
begrijpelijk moet zijn. Is dit de grote vergissing van Tolstoi? Geeft hij hier
ruim baan voor alle vormen van kitsch, de pseudokunst die alleen maar vormen
van genot nastreeft? De biograaf Janko Lavrin becommentarieert in zijn
biografie over Tolstoi dit uitgangspunt van Tolstoi en ziet ook de
problematische kant daarvan. Want Tolstoi gebruikt de gezonde smaak van het
volk als maatstaf, maar hij laat volgens Lavrin één aspect buiten beschouwing.
Namelijk, of men het niveau van de kunst op het niveau van het gewone volk kan
brengen, waarmee men de kwaliteit van de kunst naar beneden moet bij stellen.
Men kan zich echter volgens Lavrin afvragen in hoeverre het mogelijk is de
smaak van het gewone publiek kwalitatief te kunnen verhogen, zodat zij ook van
de moeilijkste en ingewikkelde kunstwerken kunnen genieten. Hij citeert in dit
verband Tolstoi als die zijn mening geeft over Beethovens Negende Symfonie, een
mening waarmee hij niet kan instemmen
. 'Ik ben niet in staat mij een
menigte van normale mensen voor te stellen, die ook maar iets van dit lange,
verwarde en kunstmatige product begrijpt, met uitzondering van korte flarden,
die in een zee van onbegrijpelijkheden verdwijnen.'[2]
Gelukkig
concluderen we als we even verder redeneren en inzien dat de essentie niet is
om kunst over te dragen, maar daarvoor begrip op te brengen. Zo komen de twee
visies op kunst van Tolstoi en Matisse weer tot elkaar.
Reacties
Een reactie posten