Een museumdirecteur bepaalt beleid. Charles Esche spreekt daarover in 2014 in de Salon van de Vrienden op zijn eigen gloedvolle wijze. Het is dus al weer enige tijd geleden dat hij deze lezing hield, maar dat wat hij zegt blijft nog steeds waardevol en blijft inzicht geven in datgene wat het van Abbemuseum onder zijn leiding nastreeft.

door Piet van Bragt

Charles Esche in de Salon: 

Van Abbe, an Institute of Memory

Charles Esche, vanaf 2004 directeur van het Van Abbemuseum, is vanavond gast in de Salon. 

Charles spreekt vanavond voor de eerste maal in de geschiedenis van de Salon voor de Vrienden. Na vier jaar Salon waarin geprobeerd is met gasten het beleid van het museum te volgen en eventueel kritisch te bekijken, wordt het tijd dat de persoon die dit beleid initieert aan het woord komt. En dat lukt Charles vanavond wonderwel. In prachtig Nederlands, soms gekruid met wat authentiek Engels, gelukkig geen Schots, verteld hij vol verve over zijn idealen en hoe hij de wereld ziet en beleefd.

Charles spreekt over zijn keuzes en zijn stellingnamen, keuzes die soms subjectief zijn, maar zijn visie vorm geeft en laat zien hoe hij ontwikkelingen in de wereld ervaart en wat het belang is voor dit moment. Keuzes maken betekent voor hem dat subjectiviteit niet vermeden kan worden en dat door deze keuzes een individueel persoonlijk beeld van de wereld wordt uitgedragen. Charles zoekt naar urgentie, naar de hedendaagse momenten, want elke dag, betoogt hij, wordt de geschiedenis herschreven. De geschiedenis van nu is anders dan die van gisteren. Feiten zijn niet belangrijk, want wij hebben daar geen toegang toe. Wij maken keuzes uit die feiten en dan vertellen we onze verhalen. Verhalen van gisteren zijn anders want ze veranderen op basis van vandaag. Geheugen en verhaal, hierop steunt het beleid van het museum. De dynamiek van het verleden, de geschiedenis, bepaalt de artistieke keuze.

in 1936 sticht  Henry Van Abbe een museum voor moderne kunst in zijn stad, Eindhoven. In dit museum wil hij zijn collectie moderne kunst tonen. In de benedenverdieping van de nieuwbouw kunt u daar opnieuw een beeld van vormen. Momenteel hebben we nu tachtig jaar geheugen in het museum opgebouwd. Dit is onze eigen geschiedenis, ze laten de keuzes zien die gemaakt zijn bij de aankopen en maken de band zichtbaar tussen de belangrijke rol van de verschillende geschiedenissen en die van het Van Abbe. Op die basis is beleid gebouwd.

A Museum thinks Historically. een citaat van Walter Benjamin. Opnieuw klinkt hier het besef door wat geschiedenis is en wat het belang daarvan voor ons is. Deze uitspraak is in principe een instructie voor de museumdirecteur bij het ontwikkelen van zijn beleid. De kern van het idee van Benjamin gaat over de echte feiten waar wij geen toegang tot hebben. Wij krijgen een moment van bewustwording van een feit in tijden van gevaar. Dan valt het feit op en drijft het naar de oppervlakte. Elke dag heeft zijn gevaarmomenten. Voor de individuele persoon dreigt elke dag de dood, maar collectief zijn de gevaarmomenten de feiten die de geschiedenis schrijven. In het geheugen ontstaat een flits (flash) als je over dat gevaarmoment denkt. Sommigen negeren of accepteren dat gevaarmoment, waardoor voor hen de geschiedenis vlak wordt, een geschiedenis waarop men geen invloed kan uitoefenen. Begrijp je het gevaarmoment niet, wat mogelijk is, dan is er geen meningsvorming. En een mens zonder mening is zielloos, een robot. Het moet onvermijdelijk zijn de waarden te ontdekken en die te gebruiken om je wereld waarin je leeft te gebruiken.

Thinking Historicaly, Modernity is History. Het is controversieel dat modernisme in het museum iets van het verleden is. De moderniteit is voorbij, een gepasseerd station. de taak van het museum is om nu moderniteit te herschrijven.

Alfred Barr, als directeur van het MoMa, wordt de vader van het modernisme genoemd. Barr schetst een patroon van het modernisme in een beroemd geworden schema. De geschiedenis van het modernisme beslaat volgens hem de periode van 1890 tot 1935. In zijn schema zijn een aantal rode vierkanten opgenomen. Deze vierkanten tonen ontwikkelingen in de kunst die afgesloten en voorbij zijn. In deze vierkanten is de geschiedenis tot een einde gekomen. Het schema van toont het denkkader van die periode. Maar hierin wordt alleen de westerse wereld getoond, met een kleine zijsprong naar Rusland. Dit verhaal van Barr is momenteel te beperkt. Want in 1989 verandert de wereld! Voor Esche zijn echter de rode vierkanten openingen naar nieuwe werelden en ervaringen.

1989, de Berlijnse muur valt, China opent zijn economie, het World Wide Web (www) creëert onverwachte openingen in de wereld. The Year that shaped Today's World! De consequenties waren niet direct duidelijk. Wij dachten dat we onze cultuur en geschiedenis naar de rest van de wereld moeiteloos konden blijven exporteren. Wij dachten dat al onze existentiële problemen waren opgelost. Nu weten we dat het anders is gelopen. In het jaar 2000 vraagt het Van Abbemuseum zich af hoe het op deze ontwikkelingen moet reageren.

Charles vervolgt zijn verhaal met een aantal belangrijke voorbeelden. Werken van Alighero E Boeti met zijn Mappa del Mundo, Füsün Önür en Lets meet at the Orient uít 1995. Maar verrassend is het beeld dat Charles schets van de ontwikkeling van duurzaamheid in de wereld in de periode 1980 tot 2011.  Hij toont een schema waarin de ecologische footprint in beeld wordt gebracht. Hoe is de balans tussen gebruik van de bronnen van de wereld en de productie van nieuwe bronnen. Het is een balans die aangeeft in hoeverre je dezelfde bronnen produceert die je ook gebruikt. Dit schema toont landen met voorsprong, maar helaas zijn er ook belangrijke landen die de doelstelling van duurzaamheid absoluut niet halen. In dit schema is het idee van Alfred Barr niet meer te ontdekken. Maar de vraagstelling is ook anders.  Kort komt die neer op:

                                               How do artists,

                                               How does 'art'

                                               How do institutions

                                               Respond

Wat doet het Van Abbemuseum met deze grote vraag, kan een museum dit negeren?Want deze problematiek blijft bestaan en dat moeten we laten zien in tentoonstellingen.

Surasi Kusolwong

De plattegrond van Alfred Barr moet uitgebreid worden in een andere richting. Writing the History, the Present. De geschiedenis moet herschreven worden, de code van het modernisme doorbroken. Charles toont als voorbeeld een werk van Surasi Kusolwong, Naked Machine (Volkswagen Modern). Hier wordt de geschiedenis herschreven. Dit is een Volkswagen, de representant van een periode, de wensdroom van toen,  maar nu eigenlijk niet meer. Beelden van toen worden gelinkt aan beelden van nu en krijgen in die context een andere of verdiepte betekenis. 

Picasso in Ramalla

De beelden van de Picasso die het Van Abbe verlaat en op reis gaat naar Ramalla zijn imponerend. Een beeld uit 1943, ontstaan in een tijd van bezetting, wordt nu opnieuw in bezet gebied geplaatst. De link is duidelijk. Alles wat bijdraagt aan de totstandkoming van dit project is deel van het kunstwerk: het overleg, de discussie, het transport, de douanefaciliteiten, de bewaking. De belangstelling is Ramalla is overweldigend en hartverwarmend. Dit project geeft een goed idee van hoe de geschiedenis herschreven wordt, hoe historische feiten en gevaarmomenten een nieuwe visie en nieuwe waarden doen ontstaan.