Een bespiegeling: De macht der muziek

‘Eigenlijk zou men moeten schilderen met vloeibare muziek.’ (C.I. Ponsaers)

 

DIE MACHT DER MUSIK

1918

Oskar Kokoschka

olieverf op doek

104,5 x 154,3 x 6 cm (incl. lijst)

door Lisette Almering

 

Expressie

Warme, broeierige kleuren, pasteus opgebracht bij de weergave van twee beweeglijke figuren op een in het oog springend schilderij van Kokoschka, dit is opnieuw een kunstwerk uit de Van Abbecollectie dat vragen oproept. Links zien we een vrouw in groen en kil geel geschilderd met een lila bloem in haar hand; ze blaast op een instrument. Rechts keert een jongeman in warme kleuren afgebeeld, enigszins in elkaar gedoken en zijn handen afgewend, zich wanhopig (?) van haar af. In de verte loopt een dier weg. De achtergrond is donker, overwegend blauw.
Bronnen leren dat Kokoschka op dit schilderij zijn persoonlijke gevoelens tot uitdrukking bracht. Hij keerde onlangs terug uit de oorlog en er kwam een einde aan zijn turbulente liefdesrelatie met Alma Mahler, de echtgenote van componist Gustav Mahler. We zien de strijd tussen de seksen, waarbij de vrouw, zoals in Kokoschka's persoonlijke leven, de man betovert en tot wanhoop drijft. De oorspronkelijke titel luidde 'Die Schwachheit und die Stärke', maar de schilder wijzigde de titel toen het schilderij af was. De compositie verraadt zijn emoties: een jongeman ingeklemd rechtsonder (de schilder), een vrouw (Alma) die hem weg of omverblaast, maar ook een bloem aanbiedt, een teken van schoonheid (liefde, muziek), aantrekking en afstoting komen hier samen, en het wegvluchtende, donkerbruine beest, een aangeschoten dier (nogmaals nadruk op het verdriet van de gekwetste kunstenaar).
De kleurkeuze van het schilderij is kenmerkend voor het Duitse expressionisme. Kokoschka schilderde geen realistisch beeld maar een persoonlijk, expressief schilderij en koos felle kleuren om het verhaal te versterken. Hij raakte destijds zowel gefascineerd door de expressionistische kunstenaarsgroep ‘Die Brücke’, als door werk van avant-garde kunstenaars zoals Kandinsky, Chagall en Nolde. Op basis van deze vernieuwende kunst, ontwikkelde Kokoschka zijn persoonlijke stijl.

De betovering

Betoverende muziek, dat is een bekend fenomeen. Op YouTube vinden we Kokoschka’s schilderij muzikaal ondersteund door "Just Ideas" van Mitchel Forman (piano) en Bill Evans (sax):

Geluidsfragment: Die macht der Musik,   

Daarbij staat de vraag: ondersteunt de muziek het schilderij of ondersteunt het schilderij de muziek? Mogelijk is er sprake van tweerichtingsverkeer, van kruisbestuiving.
Voormalig museumdirecteur Rudi Fuchs zei in 2017 over het schilderij: “Het was omstreeks 1955 dat mijn klas door de geschiedenisleraar werd meegenomen naar het Van Abbemuseum. Ik weet niet meer of er een aanleiding was. Maar het moet toen zijn geweest dat ik voor het eerst ‘Die Macht der Musik’ zag, dat schilderij uit 1918 van Oskar Kokoschka dat zo fantastisch en overweldigend zat volgepakt met verf en kleur. Wat ik toen bij het zien voelde, is niet meer terug te halen. (…) Van alle schilderijen in het museum overdonderde de Kokoschka het meest door de compactheid en de exuberantie van zijn smeuïge kleuren.” Het schilderij betoverde Fuchs. Bovendien is de betovering van een man door een vrouw ook niet vreemd. Denk bijvoorbeeld aan mythische godinnen zoals Gaia, Ishtar, Isis of Aphrodite; vrouwen/tovenaressen lijken in de meerderheid...maar het bekende nummer ‘I put a spell on you’ werd geschreven door een man. Er bestaan echter ook bloedstollende versies van Nina Simone en Annie Lennox.
Welke muziek ons betovert dat wordt uiteraard bepaald door persoonlijke smaak. Het aanbod is in ieder geval enorm.
Vanwege de lockdown zijn helaas veel concerten afgelast. De Beethoven en Mahler festivals zijn één jaar uitgesteld en intussen is het Diepenbrockjaar aangebroken. Die festivals zo maar voorbij laten gaan, dat zal gelukkig niet gebeuren. Muziek van Beethoven is te beluisteren vanaf 8 april in het Concertgebouw te Amsterdam. Het Mahlerfestival wordt op 18 mei geopend, al zijn de concerten slechts toegankelijk voor een beperkt publiek vanwege corona. En dan het Diepenbrockgedenkjaar ter gelegenheid van het honderdste sterfjaar van de relatief onbekende, ondergewaardeerde componist. Kenners menen dat die onderwaardering komt omdat hij niet dat éne beroemde stuk schreef, geen groot vioolconcert, geen symfonie, geen strijkkwartet, geen sonate. Toch blijkt zijn muziek de moeite waard.
Kortom: er is genoeg ‘moois’ om ons op te verheugen, om vooraf al lezend of luisterend te ontdekken, om ons door te laten betoveren…de macht van de muziek kan immers ook positief uitvallen!

Een schilderij met bijvangst

Waar een schilderij uit 1931 ons al niet kan brengen? Van Kokoschka naar Mahler, die meende dat ‘(…) het belangrijkste in de muziek niet in de noten stond’, en van Mahler naar Diepenbrock. De Nederlandse componist Alphons Diepenbrock en Gustav Mahler kenden elkaar heel goed. Dirigent Willem Mengelberg voerde beider werk regelmatig uit, al moest Diepenbrock soms ‘vechten’ voor een uitvoering van zijn composities aangezien Mengelberg Mahlers werk prefereerde.
Mahlers composities inspireerden Diepenbrock evenals die van Debussy. Tevens bevat zijn werk typisch Wagneriaanse chromatiek. Toch heeft Diepenbrocks muziek een eigen karakter, een eigen schoonheid, maar blijkt moeilijk uit te voeren muziek voor orkest en dirigent. Dirigent Ed Spanjaard zei tijdens een interview op 13 januari j.l.: ‘Het lastige van Diepenbrocks muziek is dat bijna elk moment mooi is. Dat geeft soms een wat meanderend gevoel. We maken een mooie wandeling, maar hoe komen we er weer uit?’

Op bijgaande foto uit het stadsarchief Amsterdam wandelen de heren samen in Laren: links Mengelberg, in het midden Mahler en rechts Diepenbrock. Laatstgenoemde had er een (2^e) huis en ontving hen er graag; het is 1906. Ze hadden ongetwijfeld veel gesprekstof. De heerlijke historische roman ‘Het grote zwijgen’ (2011) van Erik Menkveld biedt een inkijkje in hun levens.

Een schilderij, muziek en een boek openen een andere wereld en kunnen ons tijdelijk uit onze dagelijkse zorgen tillen. Misschien spreekt het advies van de bekende dichter en homo universalis J.W. von Goethe u aan: “Iedere dag wat goede muziek horen, uit een goed boek lezen, een mooi schilderij zien en een paar redelijke woorden spreken.” Goede muziek horen is eenvoudig mogelijk, een goed boek lezen doet wonderen voor het brein, dat mooie of inspirerende schilderij zien we voorlopig vooral online helaas … We tellen intussen de dagen dat de musea weer open mogen!