Jan van Toorn, grafisch ontwerper met charisma en ideaal 

door Piet van Bragt

Jan van Toorn is dood. Hij overleed vrijdag 13 november jongstleden op achtentachtigjarige leeftijd in zijn woonplaats Amsterdam. Jan van Toorn was een van de grafisch ontwerpers die het Van Abbemuseum een gezicht gaven. Hij paste ook goed in het gedachtegoed dat het Van Abbemuseum wil uitstralen. Zijn maatschappijkritische visie kwam tot uiting in zijn grafisch werk. In de opwindende jaren zestig en zeventig ontwikkelde hij een kritische stijl die gespeend was van commerciële invloeden. Vorm is belangrijk, maar het komt volgens hem voornamelijk op de inhoud aan, wat een principe is waaraan hij niet wilde tornen.

tentoonstelling Van Abbemuseum 2014

Een goede vriend van hem was de grafisch ontwerper Wim Crouwel. Een opmerkelijke vriendschap, want inhoudelijk waren ze wat betreft hun werk het totaal niet met elkaar eens, een feit dat meermalen leidde tot verhitte discussies. Crouwel stelde zich niet maatschappij- kritisch op in zijn grafisch werk. Hij beschouwde zichzelf voornamelijk als een apolitieke neutrale doorgever van boodschap en materiaal. De ontwerpen van Jan van Toorn waren volgens Crouwel te intellectualistisch en te theoretisch wat de leesbaarheid van het grafisch ontwerp verhinderde. Maar grafisch ontwerpen is uiteindelijk voor Jan van Toorn toch een vorm van communiceren die moet overeenkomen met de ervaring van de dagelijkse praktijk, maar wel in samenspraak met de onderstroom van ideeën en ideologie uit de politieke en sociaal-culturele werkelijkheid.

De vormgeving van Jan van Toorn onderscheidde zich door een aantal voor hem belangrijke principes. Zijn ontwerpmethodiek moest rationeel zijn, functioneel, waarbij hij soms gebruik maakte van een abstracte beeldtaal. 'Vorm volgt functie' was voor hem  geen essentieel begrip, want de esthetica gaf hem de vrijheid met een grote vormenrijkdom te kunnen werken.  Met dien verstande dat het hem tevens de vrijheid schonk om het dagelijks leven niet te nadrukkelijk te esthetiseren. Al zijn ontwerpen dienen een hoger doel, een sociaal programma, waarbij hij gebruik maakte van hoogwaardige technologie. Ontwerpen was voor hem zowel moreel als esthetisch een systeem.

Jan van Toorn is tot op hoge leeftijd blijven werken. Het Van Abbemuseum bood hem in 2014 een overzichtstentoonstelling aan waarin hij voornoemde principes, engagement en esthetica  samenvatte in wondermooie beelden. Toen waren wij vereerd hem ook in de Salon van de Vrienden te mogen ontvangen.

In 2014 ontmoette ik Jan van Toorn toen hij bezig was samen met zijn biografe Els Kuijpers,  zijn tentoonstelling in te richten. Naar aanleiding van die ontmoeting schreef ik het volgende, waardoor het charismatische in de titel van dit schrijven duidelijker wordt.

Staging  the message, 2014

Staging the message, The open work of Jan van Toorn

Jan van Toorn zat op een morgen in de bibliotheek, rustig kijkend naar foto's, affiches en boeken. Els Kuijpers, zijn biografe, was druk doende met het rangschikken van materiaal. Jan liet het een beetje over zich heen komen, althans die indruk wekte hij. Zo zie je maar hoe men zich kan vergissen. In feite zag hij alles, hield de rangschikking bij van Els en zorgde ervoor dat hij precies centraal overzicht hield. En tijd had voor een praatje.

'Jij werkt hier ook? Natuurlijk moeten we elkaar dan kennen' . Dat was dus niet zo. Toen Jan zijn ontwerpen voor het Van Abbe  maakte was ik met totaal andere dingen bezig. 'Zeg maar Jan, dat is makkelijker.'

De bijna nonchalante manier van optreden en bewegen vond ik uiteindelijk niet terug in de tentoonstelling. Zijn ontwerp daarvan was uitermate secuur en gaf de indruk dat niets over het hoofd werd gezien. Hoe je met nonchalance een accuraat resultaat kunt bereiken! Dus, een vakman!

Loop maar eens door de gang die het restaurant verbindt met het museum. De affiches boven je hoofd geven je vanzelf de juiste cadans. Je realiseert je dat daar boven je hoofd een leven van ontwerpen hangt. Daaronder in vitrines en tegen de wanden is de ondersteuning. En dat hoort ook zo. Alles wat boven je is moet gedragen worden.

Dit is een tentoonstelling die van de maker en van de kijker nauwkeurigheid verwacht. Zit dat niet in je aard, jammer dan, je mist veel.

Gelukkig zag ik een affiche van een tentoonstelling waarvan ik thuis in de kast de catalogus heb staan. Een tentoonstelling die toen zoveel indruk op mij maakte, dat je dat nog steeds in mijn beeldend werk kunt zien. Maar dan wel heel goed kijken en opletten!