Icoon, venster op de eeuwigheid

door Piet van Bragt

Denk niet dat kunst alleen in de grotere steden te vinden is. Ik liep door Heythuysen, een dorp met in het centrum een kerk waarvan de toren als een reusachtige vinger omhoog wijst naar het goddelijke. Daarnaast staat een bijzonder gebouwtje, een kleine kapel in neoklassieke stijl. De entree is afgesloten met een glazen deur, waardoor het interieur zichtbaar is. De ‘Missiekapel’ wordt door regionale kunstenaars gebruikt om installaties te tonen aan het voorbijgaande publiek. Ik stond stil en zag een verrassend beeld. Een engel en een tafel, geplaatst boven een watervlakte, die in beweging kwam door een vernuftig mechanisme, onder aan de tafel bevestigd. Toen ik beter keek, bleek de engel alleen gesymboliseerd te worden door twee vleugels, die na nadere beschouwing bestonden uit de twee vleugels van een ANWB praatpaal! Daarachter hing een voorrangsbord, goudgeel als een Byzantijns icoon, volledig geconcentreerd op het onzegbare.  Jan C.M.Peeters, de kunstenaar, wil zoals hij zelf zegt, dat de bezoeker van de kapel door licht- en watergolven in de opwaartse sereniteit van het gotisch gewelf opgenomen kan worden. Geluidstrillingen, lichtspiegelingen en hedendaagse symboliek creëren een meditatief effect. De installatie wordt door de kunstenaar een beeldgedicht genoemd en laat zien dat ondanks ontkerkelijking beelden niet aan betekenis hoeven in te boeten.

Verder lopend kwam een ander beeld in mijn gedachten naar voren. Een zeer bijzondere icoon, die misschien niet als icoon bekend staat, maar wel de functie daarvan kan vervullen. Malevich schilderde zijn Zwarte Vierkant  waarschijnlijk in 1914 en toonde het op de laatste futuristische tentoonstelling 0.10 in Sint-Petersburg. Hij hing het zwarte Vierkant helemaal bovenaan in een hoek, in de ‘Gouden Hoek‘, zoals de Russische traditie voorschrijft.

Voor Malevich was dit schilderij zijn belangrijkste werk.  Het is ook zijn meest radicale werk en het definieert de oervorm van een schilderij. Het is zoals hij zegt ‘het gezicht van de nieuwe kunst en ‘de eerste stap van pure creatie’. ‘Hoogmoed’ was het volgens de kritiek en ‘het einde van de schilderkunst’.

Waarom behandelde Malevich dit werk als een icoon?  Waarschijnlijk wil hij wat betreft afbeelding geen enkele poging doen om het heilige in een figuur zichtbaar te maken. Voor Malevich is dit schilderij ook het einde van de wereldse kunst, want het benadert het absolute nulpunt.  Vanuit dit schilderij kan alles opnieuw ontstaan.  Nieuwe kleuren, nieuwe vormen, nieuwe gezichtspunten. Het Zwarte Vierkant is de metafoor voor het bereiken van het ‘niets’. Doordat hij radicaal de culturele, economische en sociale traditie ontkende, ontdekte hij zijn eigen uniciteit in de wereld.  Hij bevrijdt zich van zijn doelen en van zijn artistieke aspiraties. Kunst is nu doelloos en omdat hij het nulpunt nadert laat hij de context zien, de ruimte waarin het kunstwerk zich bevindt. En in die ruimte creëert hij een podium waarin de beschouwer een deel van het kunstwerk kan worden. De installatie is geboren.

De Icoon van Peeters kan niet ontstaan zonder het Zwarte Vierkant van Malevich. Beiden zoeken in hun werk naar het metafysische, naar het bovenzinnelijke. Het is voor hen mogelijk, zonder religieuze betrokkenheid, de wereld betekenisvoller te maken en meer betrokkenheid te geven.