Panamarenko: intelligentie is wat we gebruiken als we niet weten wat we moeten doen.

door Piet van Bragt

Panamarenko fascineert mij al een heel leven lang. Hoe is het mogelijk dat iemand een dergelijke vorm van absurditeit weet te scheppen waarmee hij een immense groep bewonderaars om zich heen weet te verzamelen. Want is het kunst? Niemand weet het. Velen hebben het gevoel dat het wel zo zal zijn, anderen hebben vraagtekens. Lezers met een gelukzalig gevoel bij de bedenksels van professor Zonnebloem uit de albums van Hergé begrijpen precies waar het bij Panamarenko over gaat. In ieder geval niet over het politieke en maatschappelijke besef waar het Van Abbemuseum aandacht aan besteedt, maar meer over de ernst van de dwaas.

De titel van dit opstel is ontleend aan een uitspraak van de Franse psycholoog Piaget[1]. Het laat het vermogen zien om te zoeken en te tasten om een goede oplossing te vinden voor problemen als de gebruikelijke aanpak ontbreekt. Dat impliceert ‘oorspronkelijkheid ‘, en dat is juist wat wij bij Panamarenko zien. Intelligent improviseren, want intelligentie heeft te maken met het proces van constant bewerken en improviseren binnen het tijdsbestek van denken en doen.

Wie is Panamarenko? Panamarenko is een pseudoniem voor de Belg Henri van Herreweghe.. Hij is in 1940 in Antwerpen geboren. Zijn vader was communist en tijdens de oorlog leider van de Belgische communisten. Hij kwam om het leven door een V-1 bom. Na zijn academietijd, die hij voornamelijk doorbracht in de Wetenschappelijke Bibliotheek en in de bioscoop, raakte hij in de ban van het thema vliegen. Zo is Panamarenko een samentrekking van Pan American Airlines’s & Company. Anderen zeggen dat de naam verwijst naar Pan-Am met een Russisch achtervoegsel als mogelijke hommage aan de Russische constructivist Tatlin. Tot zijn vaste uitrusting behoort in ieder geval een vliegenierspet met tien sterren Als kind las hij in technische encyclopedieën en zijn afgod was Leonardo Da Vinci. Zijn ultieme doel was het overwinnen van de zwaartekracht. Vandaar de vele vliegtuigen die hij ontwierp met materialen die echter afkomstig zijn van rommelmarkten. De droom om te kunnen vliegen is voor hem belangrijker dat de essentie van het echte vliegen. ‘Het zijn geen vliegtuigen, Het vliegt toch niet.. Het gaat om de natuurlijke krachten die ge wilt ontdekken en uiteindelijk om de schoonheid van de vorm. Als het nu echt was om te vliegen, dan zit ge toch geen twintig jaar aan zo’n rugzakske te prutsen, dan kunt ge toch een ticket kopen…’[2]

Panamarenko noemt zich zelf artiest / technologist en wantrouwt de echte wetenschap, waarin geleerden meestal volgens hem niet voldoende bagage hebben om van de ene voorstelling naar de andere te gaan en deze te verbinden. Bij Panamarenko is de uitvoering van zijn concepten het belangrijkste. Echte wetenschap interesseert hem niet zoveel. Alleen door het uitvoeren van je plannen kom je in contact met de waarheid zegt hij ergens.

Dromen over vliegen met vliegtuiggeluiden op de achtergrond"

Het is nu drie jaar geleden dat Panamarenko is overleden. Voor het eerst is in Koksijde, de mooie Belgische badplaats, is een tentoonstelling van zijn werken te zien. 'Come fly with me' is een tentoonstelling die het verlangen van Panamarenko laat zien om te vliegen.

Zijn weduwe, Eveline Hoorens, vertelt hoe moeilijk en kostbaar is een tentoonstelling van zijn werken te organiseren.

 "Zijn werken zitten zowel bij verzamelaars, als bij musea. Het kost ook enorm veel geld, want sommige van zijn werken zijn ondertussen tot 50 jaar oud en zeer fragiel. Die moeten stuk voor stuk verzekerd worden". De tentoonstelling daagt de bezoeker uit om samen met Panamarenko te durven fantaseren om een denkbeeldige reis te maken.

Philippe van Cauteren die samen met Jo Coucke de tentoonstelling organiseert, zegt:

 "In deze administratieve kille wereld, is het nodig dat we af en toe eens iets durven te verbeelden. Panamarenko wijst ons hier de weg. Het geniale zit hem in het feit dat de kunstenaar de kwetsbaarheid omringt. Hij probeert onze rationele wereld te ontrationaliseren, dat doet hij met zijn handen."

De tentoonstelling in Kunstencentrum Ten Bogaerde ligt precies recht tegenover een vliegclub en is dus een ideale plaats om Panamarenko te eren. Van Cauteren: 

"Nu kan je zijn werken zien, terwijl je het geluid van de vliegtuigen hoort. We wilden kunstwerken brengen die zelden of nooit te zien zijn geweest. Deze expo laat de bezoekers Panamarenko opnieuw ontdekken. We willen dat de bezoeker echt in het hoofd van de kunstenaar kan kijken. Dat was niet simpel."


De tentoonstelling loopt nog tot 8 januari 2023. Meer informatie vind je op de website van de gemeente Koksijde.

---

[1] William H. Calvin, De speurtocht naar intelligentie, 1996, pag. 24

[2] Ad de Visser, De Tweede helft, 1998, pag. 220