De architectuur van het Van Abbemuseum, over smaak en sociale identiteit

door Piet van Bragt

Covid 19 heeft op allerlei terreinen invloed. Zelfs op de architectuur van het Van Abbemuseum. De majestueuze ingang heeft zich verplaatst naar de achterzijde van het gebouw. Het museum is nu slechts bereikbaar over een zacht deinende toegangsweg over het water. Misschien iets te smal, want het wachten is op een tegenligger die de aanstaande bezoeker kennis laat maken met de waterhoudende kwaliteiten van de vijver. De voormalige ingang is definitief (?) gesloten en de twee stenen leeuwen hebben hun functie als wachter verloren.

Ik vond in een antiquariaat het boek 'Lelijk gebouwd in Nederland' uit 1991 van Jaap Huisman, die als journalist over architectuur schrijft. In dit boek laat hij vijftig voorbeelden van verkeerde en smakeloze bouwkunst de revue passeren, vijftig voorbeelden van al het lelijks dat de Nederlandse architectuur heeft voortgebracht. Toen ik door het boek bladerde zag ik dat het Van Abbemuseum van  A.J.Kropholler in de rij van de lelijkste gebouwen van Nederland schitterde! Gelukkig wel met de opmerking van Huisman dat Eindhoven nog afzichtelijker gebouwen herbergt! Maar waarom kiest hij het van Abbemuseum uit?

Hij vindt het  vooral vreemd dat een museum dat zich wil profileren als een van de meest  vernieuwende musea van Europa en opgescheept wordt met , zoals hij zegt, 'een behuizing die op zijn zachts gezegd provinciaals genoemd mag worden'. De stijl noemt hij een beetje pesterig Krophollerisme, waarvan de basisregel van de architect om schoonheid te bereiken is dat een gebouw moet toewerken naar zijn climax. Vandaar dat torentje!  Verder moet volgens Kropholler 'elke vorm een duidelijke welgeplaatstheid hebben ten aanzien van de praktische eischen'. Functionaliteit staat voorop. Decoratie en ornament zijn geen taboe, want zij doen een beroep op de intuïtie volgens Kropholler. Schoonheid is voor hem duidelijk, want een gebouw bezit schoonheid als er materiele en geestelijke uitdrukkingen van krachten in het gebouw werkzaam zijn.

Het is natuurlijk opmerkelijk dat een gebouw als het Van Abbemuseum gewaardeerd werd naast het toenmalige functionalisme van De Stijl en de Nieuwe Zakelijkheid. Maar zoals Huisman zegt, het van Abbe functioneert dankzij zijn representatief uiterlijk en is daarom echt 'Hollands'.  Maar hij verkoopt ook nog een sneer door de raamloze voorgevel te vergelijken met een gevangenismuur en de entree met een donker hol!  Hij noemt de architectuur van het gebouw een anachronisme, vooral als je het vergelijkt met de architectuur van het Haagse gemeentemuseum van Berlage dat in dezelfde tijd gebouwd werd. Dat is volgens Huisman een tijdloos gebouw. Maar het Van Abbe, zegt hij, 'riekt naar wierook en hij vindt dat het tijd wordt dat het gebouw zijn kloostermuren afstoft, openbreekt en verhoogt  om eindelijk aansluiting te vinden bij de hedendaagse kunst'.

Smaak en moraliteit gaan hand in hand. Door het verwijt een slechte smaak te hebben wordt iemand veroordeeld tot die niet past binnen de sociale structuur waarvan men deel uit maakt. Smaakdiscussies spelen zich dus altijd af op het snijvlak van individuele en sociale identiteit. De relatie tussen smaak en sociale klasse blijkt dominant te zijn. Smaak is klasse, en wie de beste smaak heeft verkeert in de hoogste klasse. En dat geldt voor Henri van Abbe. Het is een systeem van waarneming en waardering en bevordert een levensstijl die voor de sociale klasse kenmerkend is.

Dit overdenkend krijgt de architectuur van het van Abbemuseum een ander gezicht. In de jaren dertig werd volgens dit principe gebouwd waardoor smaak en sociale klasse elkaar kunnen overlappen. Een goede reden om blij te zijn met de architectonische oplossing van de nieuwbouw. Abel Cahen doorbreekt met zijn speelse bouwkunst sociale structuren en maakt van het van Abbemuseum letterlijk een gebouw voor iedereen. De geur van wierook is verdwenen. En gelukkig is er ook nog de tuin van Piet Oudolf, die door zijn speels en poëtische karakter de strengheid van de gevels van kroppenholler verzacht.